Geçen haftaki makalemde, bir zamanlar ülkemiz kömür sektörünün lokomotif kuruluşu olan Türkiye Kömür İşletmeleri’nin (TKİ) bugün ne miktarda kömür ürettiğini bilmediğini yazmıştım.
Niye böyle yazdım? Çünkü 2018 yılından bu yana faaliyet raporlarında yer alan üretim miktarlarıyla gerçekte üretilenler arasında ciddi farklar bulunmakta. Kurum, özel sektör tarafından üretilen ve aslında envanterine girmemesi gereken kömürleri kendi hanesine yazmış. Gerekçesi ise üretim yapılan sahaların bir zamanlar -ihaleyle ya da ihalesiz- bu kurumdan alınmış olması.
Stoklara girmeyen kömür doğal olarak satılamayınca son beş yılda üretildiği iddia edilen miktarla satışlar arasında 40 milyon ton civarında bir fark oluşmuş. Neticede, bu konu medyada yankı uyandırdığı gibi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde de tartışmalara neden oldu.
Ancak burada yanlış anlaşılma olmasın. Üretici kuruluş diyoruz ama bu kurum, stoklarına giren kömürün önemli bir bölümünü aslında özel firmalara ürettirmekte. Yoksa kendi personelini ya da sahip olduğu makine parkını kullanarak yaptığı üretim miktarı çok daha azdır. Ancak, bu kömür, -kayıp 40 milyon tonluk kısımdan farklı olarak- en azından envantere girdiği için kurum üretimi olarak kabul edilmekte.
Sonuç olarak, asli görevini artık büyük ölçüde özel firmalara devreden TKİ, bu arada tam olarak ne ürettiğini de hesaplayamaz olmuş.
Peki ya Türkiye? TKİ her yıl ne miktar ürettiğini bilmiyor da Türkiye toplam kömür üretimini biliyor mu? Bu yazıda da buna bakalım.
Ülkemizde, yıllık kömür üretimlerini resmi olarak açıklayan üç kamu kuruluşu bulunmakta. Konuyla ilgilenen uzmanlar, araştırmacılar, planlamacılar verileri bu kaynaklardan alırlar.
Bunlardan ilki Türkiye İstatistik Kurumu’dur (TÜİK). Bu kurumun yayınladığı rakamlara göre, Türkiye’nin satılabilir kömür üretimi[i] 2021 yılında 74 milyon ton, 2022 yılında 82,3 milyon ton olmuştur.[ii]
İkinci veri kaynağı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı bünyesindeki Enerji İşleri Genel Müdürlüğü’dür (EİGM). Türkiye’nin enerji denge tablolarını hazırlayan bu kurum, herhangi bir yıla ait üretim bilgisini yaklaşık bir yıl sonra yayınlar. Dolayısıyla, 2021 yılı satılabilir üretim verisi 86,5 milyon ton olarak açıklanmış[iii], ancak 2022 yılı verisi henüz yayınlanmamıştır. Yine de Türkiye’ye ilişkin rakamları EİGM’den aldığını bildiğimiz “Statistical Review of World Energy” kaynağının 2022 yılı kömür üretimimizi 96,1 milyon ton olarak yayınladığını not düşmüş olalım[iv].
Üçüncü kaynak ise aynı bakanlıktaki Maden ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğü’dür (MAPEG). Bu kurumun “Enerji hammaddeleri üretimi” başlığı altında verdiği kömür üretimleri 2021 yılı için 94 milyon ton ve 2022 yılı için 105,6 milyon ton şeklindedir.[v] Her ne kadar kaynakta belirtilmemiş de olsa MAPEG’in verdiği rakamlar muhtemelen öncekilerden farklı olarak satılabilir değil brüt miktarlardır. Ancak, Türkiye’de üretilen kömürlerin brüt-net (tüvenan-satılabilir) ilişkisini dikkate alarak bir hesap yaptığınızda diğer iki kaynağın rakamlarına yaklaşabilmeniz yine mümkün olmayacaktır.
Neticede, önümüzde üç ayrı kamu kurumu ve üç farklı resmi rakam bulunmakta. Öyleyse soruyu tekrar soralım: Acaba Türkiye her yıl ne miktarda kömür ürettiğini tam olarak biliyor mu? Bu sorunun cevabını siz değerli okuyuculara bırakıyorum.
Diğer taraftan, söz konusu verilerde zaten yeterince soru işareti varken, bir de karşımıza TKİ’nin üretim rakamlarındaki karışıklıklar çıktı: Acaba TKİ başka firmaların üretimlerini kendi hanesine yazarken Türkiye’nin toplam üretiminin de gerçekte olduğundan daha yüksek görünmesine mi neden oldu? Verilere bakarken, aklımızda artık maalesef bir de bu şüphe olacak.
Doğrusunu isterseniz, Türkiye’de yerli enerji kaynağı deyince ilk akla gelen her zaman kömür olmuştur. Son yıllarda güneş ve rüzgâr gibi yenilenebilir kaynaklardan enerji üretimi önemli ölçülerde artmakla birlikte en fazla ürettiğimiz yerli kaynak hâlâ kömürdür. Bu nedenle, bu sektörün doğru planlanması ve iyi yönetilmesi Türkiye için elbette çok önemlidir.
Bununla birlikte, kömür endüstrisinde yer alan kamu kurumlarında son yıllarda genel bir liyakat, etkinlik ve koordinasyon problemi olduğu da açıktır. Bu durum, sektörde geçmiş yıllarda inisiyatif almış ve liderlik işlevi görmüş TKİ gibi kurumların etkinliklerini kaybetmelerine ve sonuçta sektörün planlama ve yönetim süreçlerinin zafiyete uğramasına neden olmuştur. Sonuç olarak, mevcut yapıların bugünkü halleriyle devam etmesi durumunda sektördeki dağınıklığın sürmesi de kaçınılmaz görünüyor.
Ankara/Ekim 2023
[i] Taşkömürü, linyit ve asfaltit üretimi.
[ii] TÜİK, Katı yakıtların üretim, ithalat, ihracat, teslimat ve stok değişim miktarları, 2021-2022, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Kati-Yakitlar-Aralik-2022-49693
[iii] EİGM, 2021 Ulusal Enerji Denge Tablosu, https://enerji.gov.tr/eigm-raporlari
[iv] Energy Institute, Energy Institute Statistical Review of World Energy, https://www.energyinst.org/statistical-review
[v] MAPEG, Maden İstatistikleri, Enerji Hammaddeleri Üretimi, https://www.mapeg.gov.tr/Sayfa/Madenistatistik